Trong những năm qua các ngành, các cấp từ Trung ương đến địa phương, các nhà quản lý, các nhà khoa học đề cập rất nhiều đến vai trò nông, ngư dân, các hợp tác xã, các doanh nghiệp, các ứng dụng khoa học kỹ thuật và bàn nhiều về thị trường xuất khẩu,… nhưng rất ít các đề án, các công trình nghiên cứu điều tra liên quan đến mặt tích cực, tiêu cực, vai trò, vị trí của nậu vựa trong lĩnh vực thủy sản; thương lái, hàng xáo trong lĩnh vực nông nghiệp. Do đó cũng chưa có đánh giá đúng mức và cũng chưa có chính sách, giải pháp,… để điều chỉnh lực lượng này.
Đặc điểm ngành nông nghiệp
Trong dây chuyền sản xuất nông nghiệp, thủy sản sản phẩm đầu ra của doanh nghiệp này là nguyên liệu đầu vào cho doanh nghiệp khác tạo nên một chuỗi liên hoàn khép kín từ khâu thu hoạch, khai thác, nuôi trồng, sản xuất con giống, sản xuất thức ăn, thuốc phòng chữa bệnh, cung ứng vật tư, thu gom nguyên liệu, vận chuyển, bảo quản, chế biến xuất khẩu và tiêu thụ nội địa… đòi hỏi tính liên kết, liên doanh cao, đảm bảo hài hòa lợi ích và quyền lợi cho các bên từ nông ngư dân, đến nậu vựa, thương lái, hàng xáo và doanh nghiệp…
Mặt khác sản xuất nông nghiệp ở nước ta chủ yếu là sản xuất nhỏ lẻ, phân tán, thiếu tập trung; nguyên liệu phục vụ cho chế biến nông sản, thủy sản lại là động thực vật sống rất dễ hư hỏng nếu không thu gom, bảo quản, vận chuyển, chế biến kịp thời, đặc biệt trong điều kiện khí hậu nhiệt đới, sự hư hỏng sẽ tăng lên gấp bội…
Xuất phát từ đặc điểm trên mà bao đời nay ngành nông nghiệp và thủy sản ở nước ta đều gắn liền với nậu vựa, thương lái, hàng xáo. Nguồn gốc xuất thân của họ từ các gia đình nông, ngư dân, những người buôn bán, tiểu thương ở thị tứ, thị trấn hoặc ở thành phố có ý chí làm giàu, có khả năng tổ chức quản lý, có nguồn vốn nhất định, làm theo cơ chế tự phát của thị trường đứng ra thu mua hàng nông thủy sản và cung ứng vật tư cho nông ngư dân ở những vùng nông thôn, bến cá có sản lượng lớn, cụ thể:
- Với ngành thủy sản: khi ghe, thuyền của ngư dân cập bến, nậu vựa trực tiếp cung ứng vật tư và thu mua tất cả các loại hải sản từ cá làm phân bón cho đến cá xuất khẩu, ngư dân không phải tự phân loại trước khi bán, góp phần cho vòng quay của ghe, thuyền, vòng quay đồng vốn của ngư dân nhanh hơn.
Bến cá Phan Thiết, bà con đang chờ ghe thuyền cập bến
- Với ngành nông nghiệp: lúa gạo, rau quả, các vật nuôi trong nội đồng,… thương lái, hàng xáo đến hộ nông dân thậm chí ở những nơi hang cùng, ngõ hẻm để thu mua…
Phương thức mua bán của họ nhanh gọn, đơn giản, dịch vụ cả đầu vào và đầu ra, trả tiền ngay, với hộ nông, ngư dân nghèo do hoàn cảnh khó khăn cần mua vật tư, hàng hóa phục vụ đời sống, họ cho vay ngay, kịp thời, có thể trả theo mức thỏa thuận hoặc vay không lãi với điều kiện giá bán nông, thủy sản cho họ thấp hơn… trong khi đó ngân hàng, doanh nghiệp khó đáp ứng được vì qua nhiều thủ tục. Công việc của nậu vựa, thương lái, hàng xáo theo một quy trình khép kín, tự mua gom, phân loại và phân phối, bán buôn bán lẻ diễn ra nhanh chóng nhờ họ nắm vững nhu cầu, thị hiếu của doanh nghiệp và người tiêu dùng. Một trong những mặt mạnh của lực lượng này là họ giúp cho người sản xuất nguyên liệu bán cái mình làm ra nhưng không thể tiếp cận được với người mua là doanh nghiệp, đồng thời họ giúp cho doanh nghiệp muốn mua nguyên liệu để sản xuất nhưng không thể tiếp cận với nông ngư dân do khoảng cách về địa lý, phương tiện thu gom và không có đủ nhân lực để đi thu mua.
Ảnh minh họa
Từ sự phân tích trên, rõ ràng nậu vựa, thương lái, hàng xáo đóng vai trò là cầu nối giữa nông ngư dân với doanh nghiệp và người tiêu dùng, là một mắt xích không thể thiếu được trong chuỗi sản xuất mặt hàng nông lâm thủy sản.
Bên cạnh mặt tích cực trên, nậu vựa, thương lái, hàng xáo còn biểu hiện nhiều mặt tiêu cực đó là một bộ phận không nhỏ trong số này họ dựa vào lợi thế có tài chính, có các kênh tiêu thụ, có nguồn khách hàng, núp dưới bóng doanh nghiệp, họ có nhiều cách chi phối như ép cấp, hạ giá, dấu sản lượng bán ra, khai thấp giá bán, trốn thuế, thiếu minh bạch,… đối với các cơ quan quản lý ở địa phương; chạy theo lợi nhuận, gian lận thương mại họ đã bơm tạp chất vào nguyên liệu, dùng hóa chất độc hại để bảo quản, bất chấp an toàn vệ sinh thực phẩm, ảnh hưởng đến thương hiệu hàng xuất khẩu và sức khỏe của người tiêu dùng. Thậm chí họ cấu kết và tiếp tay cho thương lái nước ngoài tranh mua, tranh bán ở trong nước, đồng thời đưa nguyên liệu cây trồng, vật nuôi, sản phẩm kém chất lượng, các loại hóa chất độc hại từ nước ngoài vào nước ta làm lũng đoạn thị trường nội địa ảnh hưởng đến sản xuất trong nước, môi trường sống, đến vệ sinh an toàn thực phẩm.
Một số đề xuất
Để phát huy vai trò tích cực, hạn chế các mặt tiêu cực của nậu vựa, thương lái, hàng xáo, cùng với các giải pháp tổng thể cơ cấu lại ngành nông nghiệp, các cơ quan chức năng ở Trung ương và địa phương cần tập trung vào nghiên cứu và giải quyết các vấn đề sau:
Một là, điều tra tổng thể các lực lượng nậu vựa, thương lái, hàng xáo trong ngành thủy sản, nông nghiệp. Làm rõ mặt tích cực, tiêu cực của họ trong thời gian qua, đề xuất với nhà nước để có chính sách phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực,… Từ đó kiện toàn hệ thống tổ chức, quản lý của các ngành, các cấp từ chính sách, luật pháp để đưa họ vào guồng sản xuất, kinh doanh có kiểm soát.
Hai là, thành lập Hiệp hội Nậu vựa cho ngành thủy sản, Hiệp hội Thương lái, hàng xáo cho các ngành thuộc lĩnh vực nông nghiệp, tập hợp họ trong một tổ chức trên cơ sở tự nguyện để họ trao đổi kinh nghiệm kinh doanh, nghiệp vụ chuyên môn,… Đồng thời các cơ quan chức năng có điều kiện để phổ biến đường lối, chính sách, đào tạo huấn luyện kỹ thuật trong bảo quản, vận chuyển, chế biến, đảm bảo an toàn vệ sinh thực phẩm.
Ba là, mở rộng mối liên kết giữa doanh nghiệp và nậu vựa, trong sản xuất nguyên liệu có nguồn gốc, xuất xứ rõ ràng, quy định địa bàn thu gom theo vùng, khu vực, ký kết hợp đồng cụ thể… Khuyến khích các nậu vựa, thương lái có vốn, kỹ thuật, kinh nghiệm quản lý để thành lập các công ty trách nhiệm hữu hạn theo chuỗi sản xuất từ nguyên liệu đến chế biến, xuất khẩu và tiêu thụ nội địa.
Bốn là, kiên quyết xử lý, ngăn chặn hành vi trục lợi trong việc ép cấp, hạ giá, cạnh tranh thiếu lành mạnh, cấu kết với thương lái nước ngoài tranh mua, tranh bán, lũng đoạn thị trường trong nước, đưa hóa chất độc hại, hàng kém chất lượng từ nước ngoài vào thị trường Việt Nam.
Năm là, khuyến khích các doanh nghiệp trực tiếp cùng nông - ngư - dân xây dựng những cánh đồng mẫu lớn, các vùng nuôi thủy hải sản tập trung nhất là ở Đồng bằng sông Cửu Long dưới hình thức đầu tư hoặc liên kết, chuyển từ sản xuất nhỏ lẻ lên sản xuất lớn.
TS. Hồ Văn Hoành
Phó Chủ tịch TW Hội Khoa học phát triển
nguồn Nhân lực - Nhân tài Việt Nam