Dự án VP6 Linh Đàm Chung cư VP6 Linh Đàm

Bài 1: Mở lối, dẫn dắt sự phát triển

Làn sóng của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư (CMCN 4.0) cũng như sự bùng nổ của công nghệ số là cơ hội
vàng để Việt Nam rút ngắn khoảng cách phát triển với các quốc gia thông qua KTCS, dựa trên sức sáng tạo và lợi thế
cạnh tranh. Tuy nhiên, những khoảng trống về pháp lý cho các mô hình kinh tế này đang tạo ra nhiều áp lực, thách thức
đối với các nhà hoạch định và thực thi chính sách. Bài toán đặt ra là chúng ta phải ứng xử như thế nào để vừa thúc
đẩy sự phát triển của KTCS nhằm tận dụng tốt các cơ hội, nhưng vẫn hạn chế được những rủi ro tiềm ẩn từ trào lưu kinh
tế mới đầy sôi động này.

Bùng nổ “chia sẻ”

Chồng mất sớm, sau khi con trai cả vào miền nam lập nghiệp, con gái út lập gia đình, bà Hậu sống một mình trong căn
nhà ba tầng giữa trung tâm phố cổ Hà Nội. Tuổi cao, sức yếu, nhưng bà Hậu vẫn ngại ngần không muốn về ở cùng con gái.
Câu chuyện thay đổi từ khi bà Hậu tiến hành tu sửa lại căn nhà cho khách du lịch thuê theo “tư vấn” của con gái.
Ban đầu, khi nghe con gái giảng giải sẽ cho khách thuê phòng qua ứng dụng mạng toàn cầu, bà Hậu thấy nó xa vời
mông lung. Nhưng khoản thu nhập đều đều mỗi tháng gần 10 triệu đồng từ việc cho thuê phòng trên Airbnb (mô
hình kết nối người cần thuê trọ với những người có phòng cho thuê trên khắp thế giới thông qua ứng dụng di động)
là hiện thực, quá dư dả để bà trang trải cuộc sống. Bà Hậu thuê một căn hộ chung cư gần nhà con gái để tiện mỗi
ngày sang chơi với cháu ngoại. Thi thoảng rỗi việc, cô con gái lại gọi giúp bà xe Grab đón tận cửa chung cư đưa
bà về lại khu nhà cũ thăm hàng xóm, bạn bè. Đi loại ta-xi này, bà cảm thấy rất yên tâm vì không phải chỉ đường cho
lái xe, biết trước số tiền phải trả, rẻ hơn ta-xi truyền thống và nhiều khi còn được miễn phí.

Theo cách hiểu của những người dân bình thường như bà Hậu, Airbnb hay Grab đơn giản chỉ là hình thức kinh
doanh mới hay dịch vụ mang lại nhiều đổi thay tích cực cho cuộc sống. Nhưng trong mắt các chuyên gia kinh tế
và nhất là những nhà hoạch định chính sách, đây lại là dấu hiệu rõ nét nhất của KTCS, một mô hình kinh tế
mới đã hiện diện trong mọi ngóc ngách của đời sống. Vài năm gần đây, thế giới chứng kiến sự bùng nổ của KTCS
thông qua ưu tiên việc chia sẻ, dùng chung tài sản hoặc dịch vụ. Sau 10 năm, Công ty khởi nghiệp Airbnb của Mỹ
đã lan rộng ra hơn 100 quốc gia. Với khoảng 2,5 triệu cơ sở đăng ký cung cấp phòng trọ cho 150 triệu người sử
dụng toàn cầu, Airbnb được định giá ít nhất là 30 tỷ USD. Tận dụng sự ưu việt của công nghệ trong CMCN 4.0,
KTCS có lợi thế hơn hẳn các mô hình kinh tế truyền thống nhờ khả năng nhanh chóng tiếp cận số lượng lớn
khách hàng thông qua các nền tảng số. Vì tất cả các giao dịch đều được thực hiện trực tuyến bởi nhà cung cấp
nền tảng số, mô hình này mang đến nhiều sự lựa chọn hơn cho khách hàng và giá cũng rẻ hơn nhờ tiết kiệm được
chi phí giao dịch.

Ngoài ra, KTCS còn được kỳ vọng mang lại nhiều tiềm năng mới khi người tiêu dùng có được cơ hội tiếp cận và
khai thác, sử dụng những tài sản mà họ không sở hữu hoặc không có điều kiện sở hữu riêng, trong khi người
sở hữu tài sản lại có cơ hội để tăng thêm thu nhập. Với nguyên lý khuyến khích tận dụng các nguồn lực dư thừa
trong xã hội, KTCS thúc đẩy việc phân bố và sử dụng tài sản, tài nguyên thêm hiệu quả. Chúng ta sử dụng dịch vụ
chia sẻ xe hơi vì không cần sở hữu một chiếc xe (Grab); cho thuê lại một căn phòng trong nhà vì không muốn bỏ
trống lãng phí (Airbnb) hay thậm chí chia sẻ cả thời gian rảnh rỗi để hỗ trợ công việc cho người khác và kiếm thêm
thu nhập cho chính bản thân mình (Rada). Thêm nữa, lợi ích về tiết kiệm tài nguyên của KTCS còn có hiệu ứng
tích cực tới môi trường khi giảm được việc sản xuất và tiêu dùng quá mức trong nền kinh tế.

Chính vì những lợi thế này, KTCS được dự báo sẽ tiếp tục mở rộng sang nhiều lĩnh vực khác và trở thành xu hướng
tiêu dùng chính trong tương lai. Có thể thấy, một trong những thay đổi lớn nhất trong những năm gần đây chính là
sự bùng nổ của KTCS với quy mô toàn cầu ước tính sẽ tăng từ 14 tỷ USD năm 2014 lên 335 tỷ USD vào năm 2025,
gấp 22 lần trong vòng 10 năm. Vì vậy, trong khi nền KTCS vẫn còn trong giai đoạn trứng nước tại thời điểm này,
nó chắc chắn sẽ trở thành một nhân tố quan trọng, có vai trò dẫn dắt nền kinh tế ở cấp quốc gia cũng như toàn cầu.

Tác động tích cực

Đối với nhiều người đang sinh sống tại các thành phố lớn của Việt Nam, trước đây mỗi khi đi lại thường sử dụng
dịch vụ “xe ôm” hay ta-xi truyền thống, còn nay họ sẽ “gọi Grab” qua ứng dụng trên điện thoại thông minh. Chỉ sau vài năm, Grab - công ty khởi nghiệp loại hình “ta-xi công nghệ” đã làm thay đổi thói quen tiêu dùng của hàng triệu người Việt Nam. Không những vậy, còn tác động làm chuyển biến nhận thức cũng như văn hóa kinh doanh của nhiều doanh nghiệp truyền thống hoạt động cùng lĩnh vực. Dưới sức ép cạnh tranh từ “ta-xi công nghệ”, giá cước của ta-xi truyền thống không còn thường xuyên “nhảy múa”, trở nên ổn định mà không cần sự can thiệp của cơ quan quản lý nhà nước. Thêm nữa, buộc các doanh nghiệp ta-xi truyền thống nhanh chóng thay đổi, ứng dụng công nghệ mới với sự ra đời hàng loạt ứng dụng cho phép khách hàng gọi xe không cần qua tổng đài của ta-xi Mai Linh, Vinasun, Thành Công,...

Theo Phó Viện trưởng Nghiên cứu quản lý kinh tế T.Ư (CIEM) Nguyễn Thị Tuệ Anh, KTCS đang mang đến nhiều cơ hội cho Việt Nam, mở ra những phương thức, cơ hội kinh doanh mới dựa trên nền tảng số, ứng dụng công nghệ của CMCN 4.0, tạo thêm việc làm, giúp người lao động nâng cao thu nhập. Bên cạnh đó, dưới tác động của KTCS, thị trường cũng trở nên minh bạch, cạnh tranh tích cực với nhiều loại hình dịch vụ đa dạng, đem lại lợi ích cho người tiêu dùng. Đặc biệt, KTCS còn góp phần cải cách bộ máy hành chính theo hướng Chính phủ số; thúc đẩy cải cách thể chế nhằm phát triển nền kinh tế số và tận dụng xu thế của CMCN 4.0. Theo nhận định của thạc sĩ Đỗ Thị Nhung (Trường đại học Tài chính - Quản trị kinh doanh), qua việc tạo ra áp lực cạnh tranh đối với các loại hình kinh doanh truyền thống, KTCS thúc đẩy sự đổi mới, nâng cao chất lượng các hoạt động kinh tế nói chung, vấn đề then chốt mà Việt Nam đang hướng tới. Nó còn giúp nước ta thích ứng tốt hơn với những đổi thay lớn đang diễn ra trong nền kinh tế toàn cầu; phát huy mạnh mẽ sức sáng tạo cùng mọi nguồn lực để đất nước tiến lên phía trước nhưng “không ai bị bỏ lại phía sau”, mọi người đều được hưởng thành quả từ tăng trưởng.

Là quốc gia có dân số trẻ, thích ứng nhanh với thay đổi của công nghệ, cộng thêm tỷ lệ người sử dụng in-tơ-nét chiếm tới 53% tổng số dân, Việt Nam được đánh giá là “mảnh đất” màu mỡ cho KTCS. Kết quả khảo sát công bố mới đây của Nielsen (công ty chuyên về thông tin, dữ liệu và đo lường toàn cầu của Mỹ) càng khẳng định tiềm năng to lớn của KTCS khi 75% số người Việt Nam được hỏi cho biết thích các ý tưởng kinh doanh của mô hình này, cao hơn nhiều so tỷ lệ 66% đối với người tiêu dùng toàn cầu. Chính vì vậy, dù chỉ mới xuất hiện tại Việt Nam, song KTCS đã có được những bước phát triển mạnh mẽ. Trước hết là sự gia nhập của các dịch vụ vận tải trực tuyến như Uber, Grab (từ năm 2014); tiếp đó là hàng loạt mô hình khác như chia sẻ phòng (Airbnb), ước tính hiện có khoảng 16 nghìn cơ sở đăng ký trên cả nước; du lịch (Triip.me); sửa chữa điện tử, điện lạnh, xây dựng (Rada); tài chính ứng dụng công nghệ cho vay ngang hàng (huydong.com),…

Rõ ràng, chúng ta đang có vị thế tốt để tận dụng các cơ hội từ KTCS. Tuy nhiên, theo cảnh báo của các chuyên gia, KTCS cũng tiềm ẩn không ít thách thức. Trước hết, KTCS chắc chắn sẽ làm nảy sinh các mối quan hệ mới trên thị trường, quan hệ ba bên trong hợp đồng kinh tế thay vì hai bên như trước đây, trong khi cơ sở pháp lý hiện hành còn thiếu nhiều quy định để bảo vệ tối đa quyền lợi của người tiêu dùng,… Bên cạnh đó, KTCS còn tạo nên xung đột lợi ích với các mô hình kinh doanh truyền thống. “Cuộc chiến” giữa Grab và các hãng ta-xi truyền thống dai dẳng suốt mấy năm qua là minh chứng rõ nét nhất cho điều này. Đối với các cơ quan quản lý nhà nước, sự phát triển nhanh chóng của KTCS khiến nhiều vấn đề như an toàn lao động, bảo hiểm tài sản, bảo hiểm xã hội,… trở nên khó kiểm soát đối với các bên tham gia, nhất là nghĩa vụ tài chính đối với Nhà nước.

Khoảng trống chính sách

Kể từ khi thâm nhập thị trường Việt Nam tháng 2-2014, Grab liên tục báo lỗ. Theo số liệu của Tổng cục Thuế, Grab có vốn pháp định 20 tỷ đồng, đến cuối năm 2017 đã lỗ lũy kế hơn 938 tỷ đồng. Giai đoạn 2014-2016, Grab chỉ nộp thuế 9,5 tỷ đồng trên tổng doanh thu 1.755 tỷ đồng. Ðối với Uber, trước khi rút khỏi thị trường Việt Nam, từ năm 2014 đến hết tháng 6-2017, doanh thu đạt 2.706 tỷ đồng, nộp thuế 76,8 tỷ đồng. Nghịch lý Grab, Uber liên tục mở rộng thị phần trong khi báo cáo tài chính âm làm bùng lên nghi vấn lỗ giả, lãi thật, chuyển lợi nhuận ra nước ngoài nhằm trốn thuế.

Thanh tra việc chấp hành pháp luật thuế đối với cả hai doanh nghiệp này, Cục Thuế TP Hồ Chí Minh đã truy thu gần 67 tỷ đồng đối với Uber, xử lý tăng thu và truy thu ba tỷ đồng đối với Grab. Tuy nhiên, chỉ có Grab chấp hành nộp đủ số thuế nêu trên, còn Uber chây ỳ vì cho rằng đã thực hiện nghĩa vụ thuế của DN và đối tác một cách đầy đủ và chính xác. Công ty này chỉ chấp thuận nộp 13,3 tỷ đồng và khiếu nại Cục Thuế TP Hồ Chí Minh và Bộ Tài chính, đề nghị bỏ truy thu thuế nhà thầu nước ngoài theo Hiệp định tránh đánh thuế hai lần và khoản truy thu của lái xe do nhiều người đã dừng hợp đồng, Uber không có cơ sở thu hộ.

Khi Bộ Tài chính vẫn giữ nguyên quan điểm truy thu, Uber đã kiện Cục trưởng Cục Thuế TP Hồ Chí Minh ra tòa. Trong khi Tòa án nhân dân TP Hồ Chí Minh đang thụ lý thì Uber Ðông-Nam Á "bán mình" cho Grab, khiến sự việc càng trở nên căng thẳng và phức tạp. Cuối cùng, sự việc cũng kết thúc khi Uber rút đơn kiện cuối tháng 8 vừa qua và nộp đủ số tiền thuế 53,6 tỷ đồng, hoàn tất các khoản nợ tồn đọng tại Việt Nam.

Trong năm loại hình dịch vụ của KTCS đang trở nên phổ biến ở nước ta, việc thu thuế của Grab và Uber mặc dù không dễ dàng, song ít ra Nhà nước còn thu được. Còn đối với các loại hình khác, chính sách quản lý thuế hiện hành dường như bất lực. Rõ nét nhất là việc thu thuế hoạt động đặt phòng trực tuyến qua ứng dụng Airbnb. Do các cơ sở lưu trú của Việt Nam tham gia kinh doanh trên Airbnb phần nhiều là cá nhân và hộ gia đình, toàn bộ giao dịch được thực hiện trực tuyến thông qua mạng in-tơ-nét, được Airbnb thanh toán qua tài khoản thanh toán quốc tế, không cần xuất hóa đơn hay có hệ thống sổ sách kế toán. Vì vậy, cơ quan thuế khó có thể kiểm soát được doanh thu của họ nếu không có sự phối hợp đồng bộ giữa cơ quan thuế và ngân hàng cũng như quy định bắt buộc công ty này phải cung cấp đầy đủ các giao dịch phát sinh tại Việt Nam.

Phân tích quá trình phát triển của các mô hình KTCS ở Việt Nam, có thể thấy phần lớn mang tính tự phát, cơ quan quản lý khá lúng túng trong việc xác định bản chất và cách thức kiểm soát. Một phần nguyên nhân do hầu hết văn bản pháp luật chưa bắt kịp những thay đổi trong KTCS, nhiều chính sách mới ban hành thiếu đồng bộ khi xử lý hoạt động kinh doanh theo mô hình mới.

Chẳng hạn, về vấn đề thuế, theo Bộ Tài chính, nhìn chung các văn bản pháp lý liên quan nghĩa vụ nộp thuế đã gần như bao quát toàn bộ hoạt động kinh doanh, tuy nhiên việc thực thi các chính sách vẫn còn khoảng trống. Việc quản lý thu thuế đối với các nhà cung cấp nền tảng trung gian là tổ chức, cá nhân nước ngoài không thành lập tại Việt Nam nhưng có phát sinh thu nhập tại Việt Nam là vấn đề khá hóc búa. Ðể thu thuế đạt hiệu quả tốt hơn, cần có sự phối hợp của các bộ, ngành liên quan quản lý hoạt động KTCS trong việc hỗ trợ kết nối, cung cấp thông tin quản lý thuế đối với tổ chức, cá nhân có hoạt động kinh doanh xuyên biên giới; tổ chức, cá nhân trực tiếp hoặc gián tiếp tham gia quản lý, cung cấp, sử dụng dịch vụ in-tơ-nét, thông tin trên mạng tại Việt Nam,…

Bộ Tài chính chủ động nghiên cứu đề xuất sửa đổi Luật Quản lý thuế, bổ sung quy định về việc cấp mã số thuế cho các tổ chức, cá nhân kinh doanh thông qua môi trường in-tơ-nét tại Việt Nam cũng như hướng dẫn cụ thể việc kê khai, nộp thuế qua mạng. Ðây là cơ sở để yêu cầu các đối tượng có nghĩa vụ trực tiếp đăng ký, kê khai, nộp thuế và quyết toán thuế với cơ quan thuế cho hoạt động kinh doanh hay phát sinh nguồn thu nhập ở nước ta. Ngoài ra, quy định này sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho hội nhập kinh tế, phù hợp cam kết khi gia nhập WTO của Việt Nam, đồng thời cũng ràng buộc các đối tượng nêu trên phải tuân thủ pháp luật nước sở tại.

Hoàn thiện hệ thống pháp luật

Tuy nhiên, theo một số chuyên gia, vấn đề tài chính, thu thuế vẫn chưa phải thách thức lớn nhất của các mô hình KTCS. Một chuyên gia về lĩnh vực tiền tệ và ngân hàng cho biết, hoạt động cho vay ngang hàng (CVNH - Peer to peer lending) hiện mới có khoảng 10 doanh nghiệp tham gia nhưng đã bắt đầu biến tướng và tiềm ẩn nhiều rủi ro đối với an toàn tài chính, tiền tệ. Một số sàn cho vay hiện nay ấn định lãi vay 18%/năm, nhưng lại thêm thu phí mỗi ngày 2.500 đồng/triệu đồng, tương đương lãi suất 90%/năm. Tính đủ các loại phí thì lãi suất cộng gộp đã lên tới 108%/năm.

"CVNH hoạt động đúng bản chất sẽ là một công cụ hữu ích để cung cấp các gói tín dụng khác nhau cho doanh nghiệp hoặc giúp hàng triệu người nghèo không có tài khoản ngân hàng được tiếp cận thuận lợi với những nguồn vốn vay. Nhưng với lợi nhuận lớn như vậy, liệu rằng người cho vay có thật sự chỉ là những người có tiền dư thừa hay thực chất là tín dụng đen núp bóng, còn người đi vay cũng không khó để trở thành đối tượng lừa đảo" - chuyên gia này cảnh báo.

Bên cạnh đó, dù không phải ngành nghề cấm kinh doanh, nhưng cơ quan quản lý hiện cũng chưa định danh được CVNH thuộc ngành nghề kinh doanh gì, chịu sự điều chỉnh của luật chuyên ngành nào. Các giao dịch qua CVNH hầu như đều không bảo đảm giá trị pháp lý vì không có chữ ký điện tử để được công nhận là hợp đồng số theo Luật Thương mại điện tử. Nghiêm trọng hơn, nếu gặp sự cố kỹ thuật, sàn giao dịch mất hết thông tin như đã từng xảy ra đối với sàn giao dịch tiền ảo thì hệ lụy rất lớn, vì liên quan đến tài sản của hàng nghìn, thậm chí hàng triệu người cho vay qua sàn.

Luật sư Trương Thanh Ðức, Chủ tịch Hội đồng thành viên Công ty Luật Basico phân tích: Ðối với CVNH, người đi vay không chịu sự kiểm soát nào của pháp luật nên rủi ro của người cho vay là khả năng mất tiền lớn. Còn rủi ro của người đi vay là phải vay với lãi suất cao, có khi gấp từ ba đến năm lần trần lãi suất quy định. Ðặc biệt, nếu công ty này huy động nhưng sau đó vỡ nợ, cả người đi vay và người cho vay đều không nhận được sự bảo vệ của pháp luật.

Rõ ràng, những rủi ro có thể gây ra từ hoạt động KTCS vẫn chưa được cơ quan quản lý kiểm soát tốt vì còn nhiều lỗ hổng trong hệ thống pháp luật, chính sách. TS Nguyễn Mạnh Hải, Trưởng ban Chính sách dịch vụ công thuộc Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế T.Ư (CIEM) cho biết: Chúng ta còn thiếu các cơ chế, chính sách quy định rõ ràng trách nhiệm của các bên trong KTCS. Ðiều này khiến cơ quan quản lý nhà nước không nắm được thông tin, có thể dẫn đến tình trạng đùn đẩy trách nhiệm. Do đó, cần quy định trách nhiệm của các bên đối với nhà nước một cách rõ ràng hơn, nhất là các đối tác ở bên ngoài biên giới.

Một vấn đề khác, các chính sách về quản lý lao động, việc làm và an sinh xã hội đối với người lao động và chủ sử dụng lao động trong KTCS chưa đủ để bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể. Hành lang pháp lý quản lý hoạt động thanh toán điện tử đối với việc cung cấp các dịch vụ xuyên biên giới cần hoàn thiện hơn, nhằm bảo đảm chủ quyền thanh toán đối với các doanh nghiệp nước ngoài cung cấp dịch vụ xuyên biên giới vào lãnh thổ Việt Nam. Các quy định về an toàn thông tin cũng cần được bổ sung đầy đủ, xử lý triệt để hiện tượng bị mất thông tin hoặc sử dụng thông tin sai mục đích.

Ðể nâng cao hơn nữa hiệu lực của bộ máy quản lý nhà nước đối với KTCS, việc cấp bách nhất lúc này là cần sớm sửa đổi, hoàn thiện và bổ sung hệ thống pháp luật cũng như chính sách hiện hành để phù hợp mô hình mới, quy định rõ trách nhiệm giữa các bên trong KTCS, trách nhiệm của cơ quan nhà nước trong quản lý. Chỉ có như vậy, mới góp phần tạo ra sự phát triển lành mạnh, đồng thời kiểm soát tốt rủi ro có thể đến từ các mô hình KTCS.

Ta-xi truyền thống phải chịu nhiều loại thuế và thuế suất cao, như thuế GTGT 10%, thuế TNDN 20%, còn Uber và Grab chỉ bị áp theo thuế suất GTGT 3% trên doanh thu được hưởng là bất bình đẳng trong kinh doanh. Các doanh nghiệp ta-xi truyền thống đều băn khoăn, liệu đã thu được thuế của toàn bộ các xe Grab, Uber đang hoạt động hay chưa, nhất là khi ngành thuế còn phải nhờ Hiệp hội Ta-xi Hà Nội và TP Hồ Chí Minh cung cấp số lượng xe Grab, Uber đang hoạt động. Câu chuyện thu thuế của Grab, Uber sẽ không hết "nóng", chừng nào chưa có đủ dữ liệu để tin tưởng rằng cơ sở pháp lý hiện hành "đo" được quy mô hoạt động của doanh nghiệp để tính toán nghĩa vụ thuế tương ứng. TẠ LONG HỶ Chủ tịch Hiệp hội Ta-xi TP Hồ Chí Minh